طراحی ابزار کمک آموزشی برای کودکان اوتیسم

احتیاج، مادر اختراع است.  معنی این ضرب‌المثل را معلمان مبتکر مرکز آموزشی اوتیسم تبسم که هر روز شاهد نیاز‌های شاگردانشان هستند، بهتر از هر کسی می‌توانند شرح دهند. آن‌ها برای آموزش به دانش‌آموزانی که در دنیای خود غرقند، به ابزاری فراتر از کتاب‌های روتین آموزش و پرورش نیاز دارند؛ ابزاری که بتواند آن‌ها را از دنیای خود بیرون بکشد و مهارت تعامل با دیگران را به ایشان بیاموزد.

به همین دلیل معلمان، دست به ابتکار زده و درکنار تدریس، طراحی چند ابزار کمک آموزشی و وسایل بازی را در برنامه خود قرار دادند. نرم افزار کمک آموزشی سودوکوی فارسی و معما‌های تصویری که قابلیت نصب روی تلفن‌های همراه هوشمند را نیز دارد، طراحی اسباب‌بازی‌هایی که در شورای نظارت براسباب بازی‌ها ثبت شده است، همچنین نگارش کتاب تصویری «خوانداری» ویژه دانش‌آموزان پایه اول اوتیسم و طرح‌های پژوهشی که موفق به کسب رتبه اول کشوری شده، ازجمله ابتکارات این معلمان است. در حال حاضر بسیاری از این ابزار‌ها در مدارس اوتیسم کل کشور برای تدریس به کار گرفته می‌شود.

تبلت درمانی

«یکی از علاقه‌مندی‌های بچه‌های اوتیسم، کار با وسایل الکترونیکی مانند تلفن همراه، تبلت و... است». این را نفیسه رمضانی یکی از معلمان مبتکر در طراحی نرم افزار «سـودوکو فارسی و معماهای تصویری» می‌گوید. وی ادامه می‌دهد: در طراحی وسایل کمک آموزشی برای دانش آموزان اوتیسم، اول باید مشــکلات و نیازهــای آنان را شناســایی، ســپس باتوجه به علاقه‌مندی‌های آن‌ها وسایل را طراحی کرد.

برای مثال، یکی از مشکلات مهمی که بیشتر بچه‌های اوتیسم با آن مواجه هستند، صداکشی کلمات است. یادگیری صداکشی‌ها در کتاب فارسی برای آنان خشک و کسل کننده است؛ به نحوی که هر چه ما کلمه «آب» را روی تخته می‌نویسـیم و تصویر آب را به دانش‌آموزان نشان می‌دهیم، باز هم تشخیص اینکه آب از دو صدای «آ» و «ب» تشکیل شـده برای بچه‌ها سخت است؛ بنابراین تصمیم گرفتیم برای افزایش مهارت صداکشی بچه‌ها وســایل کمک آموزشی طراحی کنیم.

باتوجه به علاقه‌مندی فراوان بچه‌های اوتیسم به وسایل الکترونیکی مانند موبایل، تبلت و... طراحی نرم افزار را در برنامه خود قرار دادیم. در این نرم افزار، مــا از کلمات کلیدی که بچه‌ها راحت‌تر درک می‌کنند مانند خورشید، ماشین، خانه و...  برای آموزش حروف الفبا استفاده کردیم.

آموزش با بازی

نفیسه رمضانی، آزاده اقبالی، مهین بهزادکرمانی و زینب برات‌نیا کلوخی، چهار معلمی هستند که با همکاری یکدیگر، این نرم افزار را که قابلیت کار در محیط آندروید را دارد، طراحی کرده‌اند. نفیسه رمضانی، نرم‌افزار را برای دانش‌آموزان هفت تا یازده‌ساله، قابل استفاده دانست و گفت: گرچه هــدف اصلی ما آموزش به دانش‌آموزان اوتیسم بود، باتوجه به اینکه این آموزش، مانند بازی است و در محیطی رنگانگ و با انیمیشن‌های جذاب طراحی شده، دانش‌آموزان هفت تا یازده‌ساله برای افزایش خلاقیت می‌توانند از آن استفاده کنند.

 رمضانی، سپس به تهیه نسخه چاپی آموزشی درقالب کتاب اشاره کرد و گفت: این نرم‌افزار، یک نسخه کتاب هم دارد که هنــوز آماده چاپ نشده است. زندگی روی لوح فشرده مسواک‌زدن، حمام‌رفتن و... آنقدر برای ما معمولی است که گاه فراموش می‌کنیم بچه‌هایی در نزدیکی ما زندگی می‌کنند که انجام همین کار‌ها برایشان سخت و دشوار است.

معمولا بچه‌ها از سه‌سالگی، انجام امور شخصی روزمره خود را می‌آموزند اما رعایت ترتیب توالی کار‌ها برای بچه‌های اوتیسمی به راحتی دیگران نیست. به همیــن دلیل، حدود چهارسال قبل، لوحی فشرده توسط نفیسه رمضانی و الهام موسی‌پور ویژه دانش‌آموزان چندمعلولیتی و اوتیسمی طراحی شد که در آن، همه مهارت‌های روزمره زندگی به‌صورت مرحله به مرحله ازطریق انیمیشنی داستانی به بچه‌ها آموزش داده می‌شود. به دلیل کارایی این لوح فشرده، آموزش وپرورش استثنایی کشور نیز در بخشنامه‌ای از آن حمایت کرد و در همه مدارس اوتیسم سطح کشور توزیع شد.  

کارت‌های آموزشی بر دیوار خانه

رمضانی، طراحی کارت‌های تصویری برای نصب بر دیوار‌های خانه را فعالیتی دیگر دانست و گفت: از آنجا که تماشای لوح فشرده به تنهایی نمی‌تواند توجه بچه‌های اوتیسم را جلب کند، در کاری جدید، تصاویر را روی کارت‌هایی چاپ کردیم تا مادران بتوانند آن‌ها را در مکان‌هایی که جلوی چشم بچه‌هاست، نصب کنند؛ مثال می‌توان کارت‌های مربوط به مسواک‌زدن را در محل مسواک‌زدن بچه‌ها نصب کرد. وی ادامه داد: البته نباید توقع داشت که بچه بتواند با یک بار دیدن، همه مراحل را پشت سر هم اجرا کند؛ همین که یک روز بازکردن شیر را بیاموزد و روز دیگر، نحوه گذاشتن خمیردندان روی مسواک را، کافی است.  

آموزش کتاب پایه اول با تصویر

در حال حاضر، کتابی که ازسوی آموزش و پرورش استثنایی بــرای تدریس در پایه اول ابتدایی دانش‌آموزان اوتیسمی معرفی شده، همان کتاب بچه‌های کم‌توان ذهنی است. درصورتی که ویژگی‌های هر یک از دانش‌آموزان اوتیسمی منحصربه فرد است؛ حال تصور کنید این نیاز‌ها چقدر با دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی متفاوت است.

به همین دلیل، معلمان فداکار و مبتکر در این زمینه نیز وارد عمل شده و کتابی را متناسب با نیاز‌های دانش‌آموزان اوتیسم طراحی کرده‌اند. این کتاب که اکنون در مرحله آزمایشی قرار دارد، براساس روش داستان‌های اجتماعی طراحی شده است.

نفیسه رمضانی در توضیح کتاب «خوانداری» می‌گوید: این کتاب، تصویرمحور است و در هـر درس فقط کلماتی که قرار است دانش‌آموز بیاموزد، نوشته می‌شود. از دیگر ویژگی‌های کتاب، این است که از پدر و مادر می‌خواهیم عکس خود و فرزندشان را جای کلمات بابا، مادر و من قرار دهند تا کودک بتواند بهتر با کتاب ارتبــاط برقرار کند.

علاوه برایــن از والدین می‌خواهیم تاحــد امــکان موقعیت‌های عینی برای کودکشــان ایجاد کنند؛ مثال در درس «من در نانوایــی»، معلم به والدیــن توصیه می‌کند که بچه را به نانوایی ببرد.

رتبه اول کشوری «درس پژوهی جمع با انتقال»

تهیه و تنظیم ســه طرح «درس‎پژوهــی» از دیگر فعالیت‌های معلمان مرکز آموزشی اوتیسم تبسم بوده است. این درس‌پژوهی‌ها به ارائه شیوه‌هایی نوین برای آموزش مفاهیم به کودکان اوتیســمی می‌پردازد. «جمع با انتقال» یکی از این شیوه‌های آموزشی نوین است که توانست رتبه اول کشوری را از آن خود کند.

این طرح برای رفع ضعف بچه‌های اوتیسم در مبحث جمع‌های با انتقال به رتبه یکان تهیه شده است. رمضانی درباره این طرح توضیح می‌دهد: جمع‌های با انتقــال، مثال ۲۷ به علاوه ۱۳  برای بچه‌های اوتیســم خیلی دشــوار است. بــرای حل این مشــکل، ما از نمادهــای دیداری کمک گرفتیم مثــلا مثلث را برای رقــم دهگان و دایره را برای رقم یکان بــا دو رنگ متفاوت تعریف کردیم. با کمک این شیوه، بسیاری از دانش‌آموزان موفق به یادگیری شــدند.

«تطابق فعل و فاعل» یکی دیگر از مشــکلات بچه‌های اوتیسم است؛ برای مثال شــما می‌گویید «من آب میخورم»، اما بچه‌های اوتیسم نمی‌توانند فاعل «من» را با فعل» میخورم» تطابق دهند و مثــلا می‌گویند «من آب می‌خورد.» برای اصلاح این نقص، باید خیلی کار شود.

اسباب‌بازی‌های ثبت شده در شورای اسباب‌بازی

«شابلون» و «پازل» دو اسباب‌بازی است که آناهیتا غفاریان، معلم مرکز آموزشی تبسم طراحی کرده و در کانون پرورشــی کودکان و نوجوانان و شورای نظارت براســباب‌بازی‌ها نیز ثبت شــده است. او طراحی این اسباب‌بازی‌ها را از حدود دو سال پیش آغاز کرده بود و سال گذشته نیز توانست آن‌ها را به ثبت برساند.

غفاریان درباره شابلون‌ها می‌گوید: با کمک این شــابلون‌ها قصد داریم ســه شــکل هندسی دایره، مثلث و مربع را به کودکان آموزش دهیم. این آموزش از طریق بازی صورت می‌گیرد. داخل شابلون‌ها فرورفتگی‌هایی دارد که بچه‌ها می‌توانند با انگشتانشان، اشکال را لمس کنند.

شابلون‌ها به نوعی طراحی شده تا همه بچه‌های سه تا نه‌ساله ازجمله بچه‌های اوتیسمی، جسمی و حرکتی و عادی بتوانند از آن استفاده کنند. «پازل» اســباب‌بازی دیگری است که بیشتر ویژه بچه‌های اوتیســم طراحی شــده، اما دیگران نیز می‌توانند از آن استفاده کنند.

غفاریان می‌گوید: بچه‌های اوتیسمی، حافظه تصویری خوبی دارند و تک کلمه را بهتر یــاد می‌گیرند. به همین دلیل، پازل نیز براساس بازی با حروف ساخته شده است که کلمه‌ها و تصاویر درکنار هم تکمیل می‌شود؛ مثال حروف کلمه «توپ» جداجدا روی تصویر آن قرار گرفته و با کنار هم قراردادن پازل، تصویر و کلمه با هم کامل می‌شود.

برقراری ارتباط با دیگران، نیازی که نیازمند توجه بیشتر ماست

حس دلسوزانه معلمی را شاید بتوان نقطه قوت همه طرح‌های ارائه شده دانست؛ زیرا این طرح‌ها پس از سال‌ها زندگی روزانه معلمان و دانش‌آموزان کنار هم و مشاهده هرروزه مشکلات آنان، برای کمک به زندگی بهتر بچه‌های اوتیسم اندیشیده شده است.

جالب است بدانید این معلمان آنقدر حواسشان به نیاز‌های بچه‌ها بوده که دراین راستا از تصاویر اینترنتی استفاده نکرده‌اند. الهام موسیپور، مدیر دبستان تبسم می‌گوید: سعی کردیم در همه طرح‌ها خودمان تصاویر را طراحی کنیم و از تصاویر اینترنتی بپرهیزیم؛ چون ما دقیقا می‌دانیم بچه‌ها در چه قسمت‌هایی بیشتر مشکل دارند.

حتی رنگ‌آمیزی آن‌ها هم هدفمند بوده و از رنگ‌هایی مانند قرمز که بچه‌های اوتیســم به آن حساسیت دارند، استفاده نشده است. موسی‌پور درباره دیگر نیازهای بچه‌های اوتیسم می‌گوید: باید برای افزایش مهارت‌های اجتماعی بچه‌های اوتیســم کار کرد.

مشخصه اصلی اوتیســم، مشــکل ارتباطی با دیگران اســت. این بچه‌ها در حال حاضر تنها توانســته‌اند فقــط با پدر و مادر، احتمالا خواهر و بــرادر و نهایتا دراینجا با معلم ارتباط برقرار کنند، اما هنوز برای بودن در اجتماع و ارتباط با دیگران، مشــکل دارند و لازم است در این زمینه کار شود.

توجیه والدین؛ بزرگترین مشکل!  

توجیــه والدیــن، بزرگترین مشــکلی اســت که رمضانی با اشــاره بــه آن می‌گوید: تکلیف خانواده‌ها بــا بچه‌ای که مثلا از ناحیه دســت معلول است، مشخص اســت و خانواده برنامه خــود را در برخورد با این بچه می‌داند. برخورد بــا بچه‌ای نیــز که کم‌تــوان ذهنی یــا مبتلا به ســندروم دان باشــد، کاملا تعریف شده است، ولی پذیرش مشکل بچه‌های اوتیسمی و نحوه ارتباط با آن‌هــا هنوز برای برخــی خانواده‌ها روشــن نیســت. چون ظاهر بچه‌های اوتیسم خوب و معمولی است، برخی از آنان نمی‌توانند بپذیرند که فرزندشان مشــکل دارد. به همین دلیل، رفتار‌های فرزندشان را درک نمی‌کنند و آن‌ها هم دچار مشکل می‌شوند.

اوتیسم یعنی در خودفرورفته. مــا اینجا ۴۸ بچه داریم که هرکدام برای خود، دنیای منحصربه فردی دارند. مــا نمی‌دانیم دقیقا درون بچــه چه می‌گذرد.  یک زمان حالش خوب است و بعد ناگهان به هم می‌ریزد و هرکار بکنی، نمی‌توانی آرامش کنی.  

این بچه‌ها زیاد صحبت نمی‌کنند و نمی‌توانند احساساتشــان را بیان کنند. صحبت‌های این بچه‌ها بیشتر تک‌کلمه‌ای است، درنتیجه پدر و مادر‌ها معمولا متوجه مشکل بچه نمی‌شوند و خودشان هم به هم می‌ریزند. به همین دلیل، لازم است در مرحله اول برای کمک به بچه‌های اوتیسم، هم ما و هم خانواده‌ها بیشتر وقتمان را برای مهارت‌های اجتماعــی بگذاریم و بعد برویم سراغ آموزش.  

بچه‌های اوتیسم هم حق دارند از پارک و سینما استفاده کنند

همه کودکان بــه تفریح در پارک و ســینما نیاز دارند؛ شاید این نیاز به دلیل ویژگی‌های خاص روحی و روانی درمیان کودکان اوتیسمی بیشتر از دیگران هم باشــد. اما بازی کنــار بچه‌های معمولی و در فضا‌های شــلوغ بــرای بچه‌های اوتیسم، ممکن نیســت و هرلحظه امکان دارد حالشان را دگرگون کند.

برای رفع این مشکل، در بســیاری از شــهر‌های بزرگ دنیا و حتی تبریز در کشور خودمان، پارکی ویژه بچه‌های اوتیســم راه‌اندازی شده اســت، اما متأسفانه مشهد باوجود ســکونت تعداد زیادی شهروند اوتیسمی، هنوز از چنین فضا‌هایی برخوردار نشده است.

الهام موسی‌پور می‌گوید: حالا که مشــهد، پارکی ویژه بچه‌های اوتیسمی ندارد، لااقل می‌توان ســاعاتی از هفتــه را در یکی از پارک‌هــای خلوت محلی به بچه‌های اوتیســم اختصــاص داد؛ مثال هفتــه‌ای دو روز یا حتی دوســاعت. در حال حاضر، والدین این بچه‌ها نمی‌توانند آنهــا را هرجایی ببرند؛ مثال هفته پیش تصمیم گرفتیم بچه‌ها را به سینما ببریم.

 قبل از رفتن از مســئولان ســینما خواســتیم زمانی خلوت را به صورت اختصاصی دراختیار بچه‌های ما قرار دهند امــا آن‌ها گفتند ممکن نیســت. نتیجه این شــد که ما بچه‌ها را بردیم و در همان زمان، یک گروه از مدارس عادی هم آمدند و بچه‌های ما در ســینما بــه هم ریختند و مجبــور شــدیم برگردیــم.

اگر بتــوان الاقل ماهــی یک‌بار یکی از ســینما‌ها یــا پارک‌های شهر را برای چندســاعت به بچه‌های اوتیسم و خانواده‌هایشان اختصاص داد، کمک بزرگی به حل مشکلات این بچه‌ها خواهد بود.

اوتیسم، بیماری خاص اسـت و بیمه خاص می‌خواهد

کاردرمانی، گفتاردرمانی، جلســات مشــاوره روانپزشک، نوار مغز و اعصاب، از یک سـو و دارو‌های گران و کمیاب ازسوی دیگر، والدین بچه‌های اوتیســمی را در تأمین هزینه‌ها دچار مشــکل کرده اســت. به طور میانگین، ماهی ۲ تا ۳ میلیون تومان برای پوشــش هزینه‌های درمانی نیاز اســت که بیمه هم نمی‌تواند آن‌ها را پوشـش دهد. الهام موسی‌پور با اشاره به کمک‌های خیران می‌گوید: خوشبختانه کمک‌های خیران در تأمین هزینه‌ها ما را تنها نمی‌گذارند، اما برای رسیدگی به وضعیت بچه‌ها نیاز به توجه بیشتری داریم.


* این گزارش پنج شنبه، ۳۰ دی ۹۵ در شماره ۱۷۶ شهرآرامحله منطقه ۱۲ چاپ شده است.